'Hoeveel mensen zeggen als je huilt: Huil maar eens lekker uit. Precies. Niemand. Want dat vinden we ongemakkelijk. Vaak beginnen mensen over hun eigen verdriet of dat van een ander. Niet Doen.' Hoe kun je er voor iemand zijn? #1 Laat emotie toe. Verdriet mag er zijn. Degene om wie het gaat is het waard. #2 Vraag waar diegene behoefte aan heeft. Wil je iemand echt helpen? Ga eens rustig zitten en luister naar zijn of haar verhaal. #3 Praat niet over wat jij hebt meegemaakt. Daar heeft diegene nu niets aan. Jouw verhaal komt later.

‘Een week lang schrijf ik elke nacht over hoe ik mijn afscheid wil. Pas als het klaar is, heb ik weer rust. Het ligt allemaal in de kast. En nu denk ik: ziekte, kom maar op. Ik kan het aan.’ #1 Praat erover. Dit helpt in de verwerking. #2 Schrijf het van je af. Het opschrijven van je wensen geeft rust. #3 Houd moed. Probeer positief te blijven. Ga ervoor. Dat geeft kracht.

Van een vriendin krijg ik de vraag hoe ze haar collega die het moeilijk heeft kan troosten.‘ Omdat ik hem niet goed ken, weet ik niet wat ik moet zeggen’. Het kan lastig zijn om de ‘juiste woorden’ te vinden. Maar bestaan die eigenlijk? 5 tips voor een berichtje aan iemand die het moeilijk heeft: 1) SCHRIJF WAT IN JE OPKOMT: Ben niet bang het verkeerde te zeggen. Het feit dat je iets van je laat horen, geeft de ander steun. Probeer te zeggen wat je voelt. Een berichtje vanuit je hart is altijd goed. 2) VERMIJD ZINNEN ALS … - ‘Ik weet hoe moeilijk dit is.’ Dat weet je namelijk niet. - ‘Dit moet verschrikkelijk voor je zijn.’ Dat bepaalt hij of zij zelf. - ‘Als ik jou was zou ik …’. Geef advies als je wilt, maar dring het niet op. 3) GEBRUIK ZINNEN ALS … - ‘Ik vind het zo erg voor jou en jullie’. Zo toon je medeleven. - ‘Ik weet niet wat ik moet zeggen.’ Dat is eerlijk en uit het hart. - ‘Ik leef met je mee’ of ‘Ik denk aan jou’. Dit doet echt goed. 4) STEL ZO MIN MOGELIJK VRAGEN. Een berichtje ontvangen is fijn, maar niet als je het gevoel krijgt dat je het moet beantwoorden. Probeer die druk weg te nemen. Zeg dus niet: ‘Hoe gaat het met je?’ Maar: ‘Ik hoop dat het een beetje met je gaat.’ 5) ZORG VOOR EEN POSITIEVE AFSLUITING. Schrijf bijvoorbeeld niet: ‘Wat erg dat jullie niet meer tijd is gegund’. Maar zeg bijvoorbeeld: ‘Ik wens jullie zoveel mogelijk mooie momenten toe’. Of: ‘Veel sterkte samen’. Ben realistisch, maar blijf positief. Dat geeft kracht.

Wat doe jij als je het moeilijk hebt? Blijf je doen zoals je altijd deed of durf je stil te staan? - Een dochter over het verlies van haar moeder: ‘Wat ik deed is niet per se goed of fout: Er niet over praten en heel hard werken. Maar ik denk achteraf dat het goed is als je erover praat. Als je huilt, rouwt en herinneringen deelt.’

Wat als je collega ernstig ziek is of een dierbare gaat verliezen. Wat doe jij dan? ‘Het liefst heb ik dat mensen op me afstappen. En vragen hoe het met me gaat. Dat is zoveel beter dan het onderwerp negeren. Ik weet dat het moeilijk is, maar als je twijfelt, vraag ernaar!’

‘Bel me als ik iets voor je kan doen’. Zeg jij dit ook wel eens tegen iemand die het nodig heeft? Het is goed bedoeld. Maar als je het moeilijk hebt, is het niet gemakkelijk om hulp te vragen. Bied liever iets concreets aan. ‘Zal ik soep voor je maken? Of vind je het fijn als ik boodschappen doe?’ Dat soort dingen. Of doe het gewoon. Bestel een spannend leesboek. Of leg een bloemetje voor de deur. Schenk een klein beetje van je tijd. Dat is liefde.

Wil je een vriend die het moeilijk heeft helpen? Laat hem dan vertellen. Want van luisteren leer je meer dan van vragen stellen. Als hij klaar is met zijn verhaal, vraag je: 'Wat zou je nu het liefste willen?' Daar ga je dan samen naar op zoek. Dat heet helpen.

Ken je iemand die het moeilijk heeft nu? Laat weten dat je aan hem of haar denkt. Een appje van twee zinnen kan al veel voor die ander betekenen. Leg je werk even neer en stuur een klein berichtje.

Als ik vanuit mijn appartement de trap afloop. Op weg naar Brabant besef ik het opeens. Nu papa er niet meer is, is hij voor altijd bij mij. Als je ouders leven zeg je dat niet. Maar nu hij dood is vindt niemand het gek. Toen hij ziek was wilde ik bij hem zijn. Even naar hem toe. Dat hoeft nu niet meer. Hij blijft voor altijd bij mij.

“Een kaartje of berichtje raakt mij als ik voel dat degene die het schrijft zich inleeft. Dus als je letterlijk opschrijft wat je denkt. Ook al schrijf je: Ik weet niet wat ik moet zeggen. Dat is niet erg. Het voelt eerlijk en oprecht.”

“Maandenlang rijd ik elke dag naar mijn man in het ziekenhuis. Voor één keer besluit ik te gaan winkelen, eigenlijk omdat mijn familie denkt dat het goed voor me is om er even uit te zijn. In het winkelcentrum zie ik een oudere man en vrouw arm in arm lopen. Opeens besef ik het. Dit ga ik nooit meer meemaken. En ik moet zo hard huilen.”

De presentatie van mijn boek Over Afscheid. De dag waarop ik de verhalen van 60 mensen mocht delen met de wereld. Herinneringen over liefde en vriendschap, over waardevolle ritjes naar het ziekenhuis, over het behoud van de regie, over het volgen van je hart en over het uitblazen van de laatste adem. Mijn moeder kreeg het eerste exemplaar van Over Afscheid uitgereikt. En ik volgde mijn muzikale hart. “Eigenlijk zijn wij allemaal net zo. Dat we ver onder de spiegel willen gaan. Naar daar waar alle liefde zit. Maar we zijn te bang om het toe te staan. Wie neemt me mee? Wie durft te beginnen? Wie laat mij zien hoe mooi een mens kan zijn van binnen?” (Lied: De Zee, Trijntje Oosterhuis)

Waar ik blij van word? Zingen voor een zaal met mensen. Als klein meisje stond ik al graag op het toneel. Maar toen ik later de musicalopleiding net niet haalde, stopte ik die droom weer weg. Dat optreedwereldje was misschien ook een beetje gek, dacht ik. Twintig jaar later kwam het besef dat ik te lang mijn hoofd had gevolgd. Het voelt heerlijk om samen met een groep enthousiaste mensen iets moois neer te zetten. En zaterdagavond is het weer zover. Zin in! Wat zijn jouw doelen in het leven? Wat heb je nou altijd al willen doen? Denk daar eens over na. Het leven is te kort om alleen aan de verwachtingen van anderen te voldoen. Wat zijn jouw wensen? Volg je hart.

‘Uw echtgenoot gaat vandaag sterven’, wordt mij in het ziekenhuis verteld. Dat is nogal wat. Die dag pakt mijn man mijn hand. Hij is dan al een paar dagen ver weg. Die laat ik niet meer los denk ik meteen. Zo hard pakt ie mij vast. We zitten uren zo. In de middag vraagt de specialist weer om een gesprek. Of ik me bij hem kan melden. Maar ik wil niet loslaten. ‘Kan hij niet hierheen komen?’ vraag ik, maar dat blijkt niet de gewoonte. ‘U ziet toch dat mijn man mij vasthoudt?’ Tja, wat moet je. Ik gehoorzaam de specialist en wat heb ik daar spijt van. Dat ik op zijn allerlaatste dag zijn hand heb losgelaten.

‘Hoe ga je om met iemand die niet over zijn afscheid wil praten?’ werd mij laatst gevraagd. Ik moest denken aan het verhaal van een dame wiens vader iedere poging om dit moeilijke onderwerp te bespreken afwees. Achteraf gezien had ze het anders willen doen. "Voor mijn vader is het moeilijk om te accepteren dat hij ziek is en dat hij ons moet verlaten. Hij wil er niet over praten. 'Maar pap, hoe wil je de crematie dan?' vraag ik. 'Maakt mij niet uit. Ik ben er dan toch niet meer,' is zijn antwoord. Mijn familie en ik gaan de confrontatie bewust niet meer aan. Ook al hebben we nog maar een paar weken. Hij wijst iedere poging af. Dit is zijn keuze. Ik weet dat ik mijn gevoel aan de kant moet zetten om zijn wens te kunnen accepteren. Twee jaar na zijn overlijden bespreek ik dit voor het eerst met mijn moeder en mijn zus. Dan pas hoor ik hoe zij dit zwijgen hebben ervaren. En ik denk alleen maar: oh wat fijn. Zij hebben dit ook zo gevoeld. Wat heb ik spijt dat ik dit nare gevoel zo lang voor mezelf heb gehouden. Alsjeblieft! Bespreek dit eerder.” Als degene die ziek is het niet aan kan om te praten, zoek dan naar manieren om het onderwerp wel bij je andere familieleden bespreekbaar te maken. Ieder heeft zijn eigen behoeften. Deel die met elkaar. Vertel hoe moeilijk je het vindt en wat je voelt, hoe ingewikkeld dit is. Zo kun je de wens van zwijgen volgen en toch samen delen.

‘Volgende week ga ik op bezoek bij een goede kennis die in een hospice verblijft. Ik wil graag naar hem toe, maar ik weet niet wat ik moet zeggen. Misschien is dit de laatste keer dat ik hem zie. Waar praat je dan over?’ Dit vraagt een dame bij mijn lezing in de bibliotheek. Zo’n laatste bezoek kan erg waardevol zijn. Maar het is niet gemakkelijk om de juiste woorden te vinden bij misschien wel je laatste kop koffie samen. Het bezoek op zich kan al meer betekenen dan welke mooie woorden dan ook. Er zijn en aandacht geven werkt hartverwarmend. En de zin ‘Ik weet niet wat ik moet zeggen’ zou wel eens een mooi gesprek op kunnen leveren. Maak een praatje over vroeger, lees voor uit een boek of geef een knuffel. Op deze antwoorden kwamen we die avond samen.

‘Goh wat was dat fijn lieve meiden. Een heel mooi uitje samen!’ Ik hoor het mijn vader nog zeggen. Niet de gebruikelijke woorden van een longkankerpatiënt na weer een chemokuur. Mijn zus en ik zijn met hem meegegaan. Allebei een dagje vrijgenomen van werk, nu is hij er nog. Maar niemand weet hoe lang. Stiekem vinden we het alle drie ook interessant daar in dat ziekenhuis. Hoe werkt het infuus? En moeten we iets doen als dat apparaat piept? Een paar uur zitten we daar samen. Zonder laptop, zonder belletjes, we versturen een paar appjes. Verder bestaat de buitenwereld niet. We praten met elkaar over hoe het met ons gaat. Niet over straks als hij er niet meer zal zijn. Dat voelen we wel. ‘Willen jullie nog een kop koffie?’ klinkt het dan. Ja lekker, waarom ook niet. Zo vaak zijn we niet met z’n drieën op pad! Maanden later nog hoor ik mijn vader vertellen over dat gezellige uitstapje met zijn dochters. Dit is ruim vier jaar geleden. Als ik aan die dag terugdenk, kan ik huilen en gelukkig zijn tegelijk. Verdrietig omdat hij er niet meer is. En gelukkig met een vader als die van mij. Omdat ik iedereen die iemand moet loslaten dit gevoel gun, schreef ik mijn boek Over Afscheid, met 100 ervaringen en tips voor als je iemand gaat verliezen.

"Geef je grenzen aan. Dat raad ik iedereen aan. We zitten hier nu al een tijdje te praten voor je boek en ik heb je al veel verteld. Maar ik voel dat ik moe word. Ik ben er niet helemaal meer bij en dat vind ik jammer. Het is misschien goed om nu te stoppen. Je mag graag een keer terugkomen. Dit is erg direct van mij, maar ik weet dat het belangrijk voor me is om mijn grenzen aan te geven. Als je gewend bent om rekening te houden met anderen dan voelt het soms gek om zo recht voor z’n raap te zijn. Maar mijn ervaring is dat mensen het fijn vinden als je open en eerlijk communiceert. Ze zien ook dat je moe wordt en als je dat benoemt dan is dat goed. Dat is beter dan dat ze hun eigen interpretatie geven aan wat ze zien. Dat verwart de communicatie. Als ik jou nu alleen zou zeggen dat ik graag zou stoppen, dan denk je misschien dat ik het niet fijn vind om met je te praten, maar dat is niet het geval. Mijn ziekte maakt mij moe en ik weet dat ik mijn energie moet verdelen. Ik kan er het beste eerlijk over zijn. Daar zijn we allebei het meeste bij gebaat, denk ik."

"Door haar dementie krijgt mijn moeder vanaf een bepaald moment decorumverlies. Het gevolg is dat ze niet meer weet hoe het hoort, hoe je op een ‘gewone’ manier met elkaar omgaat. Ze kan niet meer met twee woorden spreken en steekt haar tong uit naar dames die ze vroeger al niet mocht. In het begin heb ik vooral de neiging om haar te corrigeren. ‘Mam, doe ’s niet. Doe niet zo raar’, maar dat komt gewoon niet binnen. Echte gesprekken zijn verleden tijd. Ze zegt niet meer dat ze trots op me is of dingen als ‘ik hou van jou’. Emoties op dat niveau zijn onherroepelijk weg. Wat overblijft zijn primaire gevoelens zoals die van een pasgeborene. Ze vindt het fijn om me vast te houden en te knuffelen. Als mijn moeder me ziet, doet ze mijn haar achter mijn oren. Dat heeft ze mijn hele leven gedaan en is voor mij synoniem geworden voor andere dingen die ze vroeger zei: ‘rij voorzichtig’ en ‘bel je als je thuis bent?’ Die woorden heeft ze nu niet meer. Aan een geriater, een specialist in de behandeling van ouderen, heb ik wel eens gevraagd: ‘Wordt mijn moeder weer zoals ik haar kende?’ Maar ik moet accepteren dat dit mijn nieuwe moeder is. En dat die oude alleen nog bestaat in mijn herinnering. Ik blijf trots op haar."

"Vroeger vond ik het lastig om iemand aan te spreken die het moeilijk had, om de juiste woorden te vinden voor een vriend of collega met verdriet. Je wilt toch iets zeggen, maar wat? Mijn vrouw stapt zo naar mensen toe en maakt een praatje. Ik dacht altijd: wat moet ik nou vragen? Als ik zeg ‘Hoe gaat het met je?’ dan is het antwoord natuurlijk ‘tja, slecht’. Ik voelde me vaak ongemakkelijk. Totdat mijn vrouw me vertelde dat ze vraagt: ‘Gaat het een beetje met je?’ En je moest eens weten hoe vaak ik die zin nu al heb gebruikt. Deze vraag kun je stellen in elke situatie. Heel handig. Als je iemand vaker ziet kun je ook vragen ‘Hoe gaat het met je vandaag?’. Een mogelijk antwoord is dat het vandaag niet zo lekker gaat. Vaak komt dan een gesprek op gang. Of je krijgt als reactie: ‘Vandaag heb ik een goede dag’. Zo geef je die ander de ruimte om te vertellen dat het vandaag relatief goed gaat. En dat kan opluchten, zonder afbreuk te doen aan het verdriet of de pijn die nog steeds aanwezig mag zijn. Zeg dus niet: Hoe gaat het met je? Maar vraag: Gaat het een beetje met je? Of: Hoe gaat het met je vandaag?"

"Als ik mijn buurvrouw in de tuin zie staan denk ik: daar is de buurvrouw. Dan groeten we elkaar en steek ik mijn hand naar haar op: ‘Dag buurvrouw’. Even geleden heeft ze te horen gekregen dat ze kanker heeft. En vanaf het moment dat ik weet van haar ziekte gebeurt precies hetzelfde. Alleen denk ik er vanaf nu meteen achteraan: die heeft kanker. Als het om een slechte rug gaat of om artrose is er niets aan de hand. Dat vergeet ik weer. Maar iemand die kanker heeft krijgt een sticker. Ik wil het niet, maar het gebeurt. Soms weet ik niet wat ik tegen mijn buurvrouw moet zeggen. Onbewust bekijk ik haar met een droevige blik. Maar dat is precies waar ze juist geen behoefte aan heeft denk ik."

"Op het moment dat we te horen krijgen dat ik de ziekte van Kahler heb, beenmergkanker dus, vragen mijn man en ik ons af hoe we iedereen om ons heen het beste kunnen informeren. Hoe vertellen we het onze familie, vrienden, buren en de mensen in het dorp? Diezelfde vrijdagavond versturen we 66 mails: ‘Maandag om 9.45u begin ik al met chemo. En ik kom misschien in aanmerking voor stamceltransplantatie.’ Als de mails zijn verstuurd voel ik me opgelucht dat iedereen het weet. Ik ga ervoor. Ik moet wel. Die zaterdagochtend staan de buren buiten. Ze hebben het over mij, dat zie ik gewoon. Ik vraag me af wat ik het beste kan doen. Nu zie ik er nog goed uit denk ik direct. Ik stift mijn lippen en stap op hen af. ‘Goedemorgen heren, mooi zonnetje!’ Ze kijken me aan en schrikken een beetje. En dan zie je ze denken: die durft. Ik zie goedbedoelde blikken. Even praten we over wat er nu allemaal met mij gebeurt. Zo breng ik af en toe het onderwerp ter sprake. En dat voelt goed. Niet alleen voor mij, maar ook voor anderen. Dat bevestigt een kennis die een maand later met het nieuws komt dat ook bij hem kanker is geconstateerd. ‘Ik volg jouw voorbeeld’, zegt hij. ‘We moeten erover praten en het verdriet delen. Ik weet zeker dat het ons helpt.’

‘Mam, hoeveel gembersiroop doe je in die soep?’ ‘Tja, niet te veel en niet te weinig.’ ‘Ja hallo. Een klein scheutje of drie eetlepels?’ probeer ik nog eens. ‘Gewoon een beetje op gevoel,’ is haar antwoord. En dat is het nou juist, ik heb geen gevoel in de keuken. Jaren geleden vroeg ik me af waar ik zelf goed in was. Zo op gevoel. Als het niet koken is, wat dan wel? In ieder geval iets met mensen. Ik houd van een goed gesprek. Echt naar iemand luisteren en een ander helpen. Het geeft mij voldoening er voor iemand te zijn. Toen mijn vriendin te horen kreeg dat haar broer een hersentumor had, wilde ik er voor haar zijn. Net zoals jaren later voor een andere goede vriendin met een zeldzame tumor in haar hart. Vrienden vonden het soms moeilijk om naar haar toe te gaan, oprecht te vragen hoe het met haar ging. Maar ik vond dat fijn. Als zij vertelde liepen de tranen over mijn wangen. Niet altijd prettig voor haar of voor mij, maar wel echt. En dat is waar het om gaat, vind ik. Geluk zit ’m in de kleine dingen, in een goed gevoel. Maar hoe leef je een gelukkig leven? En wie heeft het beste recept voor genieten? Dat bestaat niet. Net zoals het recept voor rouwen. En misschien maar goed ook. Als je het bericht krijgt dat iemand die je dierbaar is niet lang meer te leven heeft, begint het rouwen al. En dat rouwproces is voor iedereen verschillend. Vaak wordt gezegd: ‘Geniet zoveel mogelijk van de tijd die je samen hebt’. Maar dat betekent dat je moet genieten en rouwen tegelijk. Hoe doe je dat dan? In mijn boek Over Afscheid vind je 100 ervaringen en tips van mensen die ook iemand hebben moeten loslaten. Ik heb ze vermengd met mijn eigen ingrediënten voor een zo mooi mogelijke laatste tijd samen. Gebruik de verhalen als inspiratie en volg je gevoel. Dat is het beste recept.